سیر تاریخی تهاجم فرهنگی در ایران

اصطلاح تهاجم فرهنگی در ادبیات فرهنگی ایران به سالهای اخیر باز میrlm;گردد.

اما با وجود این، تهاجم فرهنگی مفهومی است نه مربوط به چند ده سال اخیر، که در طول تاریخ اسلام همواره وجود داشته است.

باری، در این هزار چهارصد و اندی سال، مجموعاً پنج بار به انحاء گوناگون تهاجم فرهنگی صورت گرفته که به طور فهرستrlm;وار بدان اشاره میrlm; شود.

امروزه با توجه به رشد فكری و آگاهی عمومی ملتrlm;های جهان، نفوذ و سلطه و بهrlm;دست آوردن مستعمرات از راه لشكركشیrlm;های نظامی، به آسانی امكانrlm;پذیر نیست و در صورت اجرا هزینهrlm;های زیادی را بر مهاجمان تحمیل میrlm;كند؛ به همین سبب، بیش از یك قرن است كه استعمارگران روش نفوذ در كشورها را تغییر دادهrlm;اند.

این كشورها معمولاً اجرای مقاصد خود را با عناوین تبلیغ مذهبی، رواج تكنولوژی، ترویج زبان، انجمنrlm;های

خیریه، ترویج بهداشت، سوادآموزی و ، به عبارت دیگر، به نام سیاستrlm;های فرهنگی و فرهنگrlm;پذیری انجام میrlm;دهند. هرچند نمیrlm;توان این عناوین را از نظر نوعrlm;دوستی و انسانیت موردتردید قرار داد، ولی تاریخچهrlm;ی این روابط و خدمات نشان داده است كه این برنامهrlm;ریزیrlm;های دقیق، در جهت رشد و بالندگی فرهنگ این كشورها نبوده بلكه زمینهrlm;ی اسارت كامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسیrlm;آنان را فراهم ساخته است (1)
بدین ترتیب، استعمارگران، اكنون به این نتیجه رسیدهrlm;اند كه بهترین راه نفوذ در سایر كشورها، نفوذ در فرهنگ آنان و استحالهrlm;ی درونی آن است. آنان میrlm;خواهند ارزشrlm;های مورد پسند خود را ارزشrlm;های مترقی جلوه دهند

و جایrlm;گزین معیارهای بومی و فطری ملتrlm;ها سازند و، از این طریق، بدون هیچ دغدغهrlm;ای به آیندهrlm;ی منافع خود در این كشورها مطمئن باشند. این جمعrlm;بندی، به ویژه در دههrlm;های اخیر، مبنای فعالیتrlm;های سازمانrlm;یافتهrlm;ی گستردهrlm;ای قرار گرفته كه غرب آنها را ترویج معیارهای تمدن، رشد و توسعه معرفی میrlm;كند؛ اما در فرهنگ ملتrlm;ها، از این اقدامات با تعابیر مختلفی یاد میrlm;شود كه مفهوم مشترك آنها در تعبیر هجوم فرهنگی نهفته است (2).
این عمل (جایrlm;گزینی فرهنگ بیگانه با ف

رهنگ خودی) به شكلی هوشیارانه كه بتواند یك ملت و جامعه را نسبت به فرهنگ خود بیگانه، و مطیع غرایز بیگانگان كند، عمدتا "تهاجم فرهنگی" محسوب میrlm;شود. دانشمندان غربی نیز به این واقعیت اذعان دارند. اتوكلاین برگ،4 یكی از روانrlm;شناسان اجتماعی غربی، در این زمینه میrlm;نویسد:
حتی در جریان پیاده كردن برنامهrlm;های بلندنظرانه و آزادمنشانه، چون كمك به همكاری فنی نیز نگرش استعماری و سایر اشكال استثمار متجلی است؛ مثلاً كشوری كه كمكrlm;های فنی به دیگری ارائه میrlm;دهد این انتظار را دارد كه كشور دریافت دارندهrlm;ی كمك، معیارها و الگوهای وی را برگزیند (3).

در كتابrlm;های دایرةrlm;المعارفی غربی نیز به این مطلب اشاره شده است. میشل پانوف در كتاب فرهنگ جامعهrlm;شناسی در توضیح اصطلاح فرهنگrlm;پذیری5 به این تسلط و استعمار فرهنگی غرب اشاره كرده و میrlm;گوید:

"این اصطلاح را از اواخر قرن گذشته انسانrlm;شناسان انگلیسیrlm;زبان به كار بردند و مراد از آن تعیین پدیدهrlm;هایی است كه از تماس مستقیم و ادامهrlm;دارِ بین دو فرهنگ مختلف نتیجه میrlm;شوند و از تبدیل یا تغییر شكل یك یا دو نوع فرهنگ، در اثر ارتباط با یكدیگر، حكایت میrlm;كند؛ بنابراین، مراد از فرهنگrlm;پذیری، جنبهrlm;ی ویژهrlm;ای از فرایند انتشار آن است.

امروزه فرهنگrlm;پذیری ـ گاهی در معنای محدودكنندهrlm;تر ـ به تماسrlm;های خاص دو فرهنگ كه نیروی نامساوی دارند، اطلاق میrlm;شود؛ در این صورت، جامعهrlm;ی غالب كه هماهنگrlm;تر ویا ازنظر تكنیك مجهزتراست ـ معمولاً ازنوع جوامع صنعتی ـ بهrlm;طور مستقیم یا غیرمستقیم به فرهنگ حاكم تحمیل میrlm;گردد (4).

این محقق در تعبیری دیگر از این تهاجم در حالتی كه به شكلی گستردهrlm;تر، تمام عناصر فرهنگ مورد هجوم را از بین میrlm;برد و فرهنگ مهاجم را جایrlm;گزین میrlm;سازد، به "قومrlm;كشی" یا "قومیتrlm;كشی تعبیر میrlm;كند و میrlm;نویسد:
"هنگامی كه فرهنگ غالب در انهدام ارزشrlm;های اجتماعی و روحیات سنتی جامعهrlm;ی مغلوب و برای گسستگی وسپس نابودی آن میrlm;كوشد، واژهrlm;ی قوم كشی را ـ كه به تازگی رایج شدهrlm;ـ بهrlm;كار میrlm;برند

تا القای اجباریrlm;فرایند "فرهنگrlm;پذیری"را ازطریق فرهنگ غالب دریك فرهنگrlm;دیگر (مغلوب) توصیفrlm;كنند. درگذشته جوامعrlm;صنعتی قومrlm;كشیrlm;را باتظاهر به اینكه هدفشان از همانندسازی، ایجاد "آرامش" یا "تغییر شكل" در "جوامع ابتدایی" یا "عقبrlm;مانده" است، اجرانموده وبازهم اجرامیrlm;كنند. اینrlm;عمل معمولاً تحتrlm;عنوان اخلاق، رسیدن به كمال مطلوب در پیشرفت و... صورت میrlm;گیرد (5).

در تعریف پدیدهrlm;ی "تهاجم فرهنگی" دیدگاه حضرت آیتrlm;اللّه خامنهrlm;ای، رهبرمعظم انقلاب، قابل توجه است. از نظر ایشان در "تهاجم فرهنگی" یك مجموعهrlm;ی سیاسی یا اقتصادی، برای رسیدن به مقاصد خاص خود و اسارت یك ملت، به بنیانrlm;های فرهنگی آن ملت هجوم میrlm;برد.

در این هجوم، باورهای تازهrlm;ای را به زور و به قصد جایrlm;گزینی بر فرهنگ و باورهای ملی آن ملت وارد كشور میrlm;كنند (6).